Motrat Tona
Nga: Milot Gusia
Motrat Tona
Artistja multidisiplinare Saranda Sadikaj i takon një brezi të ri krijuesish të cilët duke përdorur mediume të reja dhe origjinale të shprehjes po arrijnë me sukses të ngritin çështje të preokupimit në Kosovën e pasluftës, si ndikimin akoma të theksuar të traditës patriarkale dhe femicidit.
Duke ndërthurur poezinë slam me artin e performancës, kompozimit, koreografisë dhe aktrimit artistja Sadikaj gradualisht po zgjeron raportuarin e shprehjes krijuese.
Të gjitha preokupimet, ajo i transformon në një aktivizëm të fuqishëm politik, i cili po merr hov akoma më shumë përmes këtyre performancave ekspresive artistike.
Artistja Sadikaj, artin e saj e zhvillon përmes nofkës “Ms. Indefinite”. Në këtë aspekt ajo ndërlidhet me filozofinë e Michel Foucaultit rreth “autorit”, i cili bëhet sekondar në raport me bartjen e mesazheve dhe tregimeve tek publiku apo audienca.
Fokulti mohon statusin e autorit si një ndërgjegje e unifikuar e aftë për të përshkruar kuptimin përfundimtar të një teksti apo tregimi (apo vepre arti). Për te, autori është një tërësi funksionesh apo levash ngritëse që mundësojnë prodhimin e kuptimit përfundimtar.
Prandaj, Fokulti sugjeron se ekziston një lidhje e pashmangshme në mes të dyve, në momentin kur vepra është e sjellë në jetë dhe gjatë procesit të realizimit të veprës, mirëpo, autori sipas tij është “jashtë” veprës së krijuar.
“Pasi që vepra është krijuar, një ndarje e theksuar ndodhë në mes të autorit dhe veprës së tij. Eventualisht, arrin një moment kur vepra merr ekzistencën e vet dhe është e lidhur me autorin vetëm përmes mënyrës asociuese. Vepra tanimë është e aftë të ngritë diskurse pasuese të pavarura, të cilat vazhdojnë në forma tjera madje edhe pas jetës së autorit” (M. Foucault)
Derisa autori është i gjallë sipas Fokultit, ai duhet të merr rolin e njeriut të vdekur apo të padukshëm në lojën e krijimit artistik. Prandaj, Saranda Sadikaj është Ms. Indefinite. Kjo e bën veprën e saj, e jo autorin fokus të krijimit artistik.
Vepra e artit është esencialisht e pavdekshme, por në rastin e veprave të fuqishme artistike, ato marrin fuqi transformuese dhe vazhdojnë të rriten për kohë të gjatë pasi krijuesi i tyre njerëzorë të ketë përfunduar së ekzistuari fizikisht.
Autoriteti dhe statusi të cilin ja bashkëngjisim termit “autor” janë speciale dhe definitive për nga natyra. Fokulti shkruan: “një letër anonime mund të ketë një të nënshkruar, por nuk ka një autor. Teksti anonim i vendosur në mur mund të ketë një redaktor, por jo një autor.
Prandaj, funksioni i autorit është karakteristik për nga forma e ekzistencës, qarkullimit, dhe funksionimit të disa diskurseve të caktuara në shoqëri”. Prandaj, për Ms. Indefinite, më e rëndësishme është ngritja e diskurseve të caktuara sesa autorësia e veprave të saj.
Në ekspozitën performancë me titull “Motrat Tona” Ms. Indefinite u inspirua nga vepra e artistit Kol Idromeno “Motra Tone” për të shprehur fatin e vajzave dhe grave në Kosovë.
Artistja Sadikaj këtu ndërthur forma të reja të shprehjes artistike për të paraqitur në formë unike angazhimin e saj feminist. Duke u pamjaftuar me format tradicionale të artit, si pikturën dhe skulpturën, artistja në mes tjerash përdor performancën si një formë të zgjeruar të artit.
Origjna e artit të performancës ndërlidhet me kompozitorin John Cage dhe vallëzuesen Merce Cunningham në Kolegjin Black Mountain në Kaliforni. Mësimet e Cage-it në Nju Jork formësuan veprat e artistëve si George Brecht, Yoko Ono dhe Allan Kaprow, të cilët formuan lëvizjen Fluxus dhe shënuan lindjen e “hepeningut” të dy këto arte që vendosën performancën në zemër të aktiviteteve të tyre.
Performanca si një formë e artit avant gard ka zgjeruar lëvizjet anarkiste si Futurizmin dhe Dada-n. Duke u fokusuar në trupin, apo artin e trupit, ky zhanër reflekton “dematerializimin e objektit të artit” dhe ikjen nga mediumet tradicionale të artit.
Artistja ju ka drejtuar formave të reja artistike për të testuar ide të reja dhe audienca të reja. Normalisht që arti i performancës reflekton një krizë fundamentale tek arti tradicional, dhe poashtu shënjon shterjen e resurseve kreative të artit formal.
Performanca është një formë e aktivitetit që huazon nga artet tjera si vallëzimi madje edhe aktrimi.
Artisti Joseph Beuys preferonte termin “Aksionet” sepse e diferenconte këtë formë nga format tjera konvencionale të artit si teatrin.
Performancat artistike të Sadikaj janë “aksione” që inkurajojnë idetë e kalimit nga personalja në politiken dhe aktivizmin, apo modele të artit të politizuar.
Në hyrje të ekspozitës “Motrat Tona”, artistja krijon një performancë prekëse duke përdorur një ngjyrë të vetme – të kuqen, përmes cilës krijon pesë tablo ekspresive monokromatike.
Këto tablo monokromë na ngjasojnë me veprat e Yves Kleinit, dhe performancat e tij në Galerie Internationale d’Art Contemporain në Paris të vitit 1960. Për antropometritë, ai pikturoi aktoret me ngjyrë të kaltër dhe i bëri të derdhen nëpër dysheme për të krijuar forma trupore.
Nga këto veprime, Klein bëri piktura të finalizuara duke i shoqëruar me muzikë kamertale. Duke mënjanuar barrierat në mes të njeriut dhe pikturës, Klein i bëri modelet e tija brusha të gjalla, ku vetë mishi aplikoi ngjyrën në sipërfaqe me një saktësi perfekte.
Por, Sadikaj përdor ngjyrën në kuptim më të thellë dhe ekspresiv. Ngjyra e kuqe ne tablotë e saj simbolizon gjakun, sakrificën e femrave, rrezikun me të cilën ato ballafaqohen çdo ditë, por edhe trimërinë e tyre për të rezistuar. E kuqja e gjakut poashtu shpalos zemërimin dhe mllefin që vjen prej zemrës së plasur përmes cilës artistja pikturon tablotë e saj.
Përmes përdorimit të kuqes së gjakut artistja na kujton Aksionizmin Vjenez të viteve 1960 të cilët në formë kolaborative inskenuan, filmuan, dhe fotografuan performancat grafike, të cilat i quajtën “aktions”. Me veprat e tyre ata bënë deklarata që thyenin tabutë dhe shprehnin pakënaqësinë me shoqërinë e dhunshme Austriake të pasluftës. Sipas Aksionistëve, austriakët po shtypnin kujtesat e mizorive që kishin shkaktuar Nazistët në shtetin e tyre, dhe tentonin ti shtynin njerëzit të ballafaqohen me këto trauma përmes artit.
Poashtu, Sadikaj me aksionin e saj tenton të shpreh pakënaqësinë me dhunën e shoqërisë Kosovare të pasluftës dhe tenton të na shtyjë të ballafaqohemi me te.
Edhe ngjyra e kuqe na ngjason me artistin Gunter Brus i cili në filmin e tij pa zë që zgjati 3 minuta, në bashkëpunim e gruan e tij Anni, dhe kameramanin Kurt Kren krijoi skena çorientuese dhe të prera, ku shikuesi mund të pikaste fragmente të ndryshme të trupit femërorë (gruas së tij) dhe trupit mashkullor (vet artistit) që përfshinte një tavolinë në rrëmujë me ngjyrë që ishte hedhur në formë të tillë për të sugjeruar gjakun dhe dhunën (megjithëse filmi ishte bardhezi). Teknika e filmimit dhe ngjyra e gjakut kishte për qëllim të krijonte shok dhe kaos.
Edhe tek Sadikaj, ngjyra e kuqe krijon një shok dhe akoma më shumë e fuqizon aksionin.
Brusha e pikturimit tek Sadikaj është simbolikë. Trëndafili, simbol i raportit romantik martesor, pastërtisë dhe pafajësisë bëhet brusha e saj. Trëndafili është i përgjakur dhe ky gjak në performancë hidhet mbi pasqyra.
Artistë të shumtë tjerë, zëvendësuan brushën tradicionale në proceset e tyre artistike. Me shprehjen ekspresive të hedhjes së ngjyrës, dhe spërkatjes së kanavacës Sadikaj na kujton edhe Xhekson Pollokun dhe artin aksional apo abstraksionin ekspresionist.
Përmes përdorimit të pasqyrës si medium, artistja na kujton Pistoletton, Kusaman, Eliassonin e artistë tjerë konceptual. Eliassoni përmes përdorimit të pasqyrave konstant luante me perceptimet kundrejt realiteteve, duke mashtruar syrin, përdorte artin e pasqyrës për të hutuar audiencën dhe për të krijuar forma të reja të kundrimit.
Eliassoni luante me perspektivat e dyfishta të cilat theksonin dualitetin e shikimit dhe të shikuarit, duke bërë audiencën të shihnin veten njëkohësisht si brenda ashtu dhe jashtë.
Sadikaj përdor pasqyrën në kuptim më introspektiv. Ajo dëshiron që audienca të shikojë brendinë e vet.
Pesë pasqyrat si tablo në këtë performancë kanë një thellësi psikologjike dhe simbolike. Ato nuk shpërfaqin vetëm dukjen tonë kur i shikojmë. Ato poashtu shpalosin se kush jemi ne në një nivel më të thellë. Ato tregojnë thellësinë e shpirtit dhe mendjes tonë. Ato reflektojnë të vërtetën dhe realitetin.
Duke kundruar këto pasqyra, ne zbulojmë jo vetëm dukjen tonë fizike, por edhe se kush jemi ne të vërtetit nën sipërfaqen e dukjes tonë.
Shikimi në pasqyrë tregon edhe egoizmin tonë dhe preokupimin me vetveten.
Këto pasqyra të përgjakura që bëhen tablo të ekspozitës na kthejnë tek thënia: “të shikojmë veten në pasqyrë’, duke sugjeruar se ne duhet të konsiderojmë veprimet tona dhe të jemi të vetëdijshëm të metave tona.
Anash pasqyrave në mur artistja projektoi tablonë klasike “Motra Tone” të Kolë Idromenos, ndoshta për të na kujtuar rëndësinë e motrës në traditën shqiptare.
Dy instalacione të veçanta janë pasqyra me korniza të varura në mur nën të cilat janë disa qirinj të kuq të ndezur.
Qirinjtë në instalacion i kundërvihen pasqyrave, ato simbolizojnë ndriçimin në errësirën e jetës. Ato janë iluminim i së vërtetës.
Drita këtu simbolizon pastrimin shpirtërorë. Këtu artistja na kujton Nam June Paik-un dhe video skulpturën e tij “One Candle, Candle Projection” të vitit 1988-2000. Në veprën e Paikut, për të përqafuar thjeshtësinë e reflektimit shpirtërorë, çdo mëngjes, një qiri ishte ndezur dhe video kamera kishte përcjellë progresin e tij, duke hedhur imazhin e tij të zmadhuar në projektime të shumëfishta në mur.
Tek Sadikaj, përmes këtyre qirinjve, audienca angazhohet në një pothuaj ritual të kujtimit të buzëqeshjeve, mirësisë dhe jetëve të lumtura, përpjekjeve dhe pendimeve.
Mbi të gjitha, qirinjtë festojnë kujtimet e grave të humbura nga dhuna. Përmes ritualit të qirinjve, artistja bën audiencën pjesë të veprës, dhe njëkohësisht bën një thirrje për ndërgjegjësim dhe na bën të shohim veten dhe veprimet e secilit.
Këto qirinj na kujtojnë edhe instalacionin e artistes Yoko Ono. Duke transformuar veprën artistike në një përvojë të gjallë, Ono fshiu neutralitetin dhe anonimitetin e asociuar me objektifikimin e femrës në art.
Në veprën e saj, Ono qëndroi e heshtur në skenë gjersa shikuesit kalonin pranë saj dhe prisnin veshjen e saj me një palë gërshërë. Kjo shtyu njerëzit të marrin përgjegjësi për veprimet e tyre dhe të reflektojnë rreth asaj që madje veprimi pasiv mund potencialisht të dëmtojë subjektin e perceptimit.
Kjo nuk ishte vetëm një deklaratë e fuqishme rreth rreziqeve të objektifikimit, por u bë një mundësi si për artistin ashtu dhe audiencën të kryejnë së bashku rolet e krijuesit dhe veprës së artit. Edhe artistja Sadikaj përmes pasqyrave dhe qirinjve na bën të shikojmë veten, të reflektojmë dhe të bëhemi pjesë e veprës.
Artistja nuk qëndron larg performancës së saj. Derisa pikturon, ajo qan dhe shpreh përjetimet e saj si femër dhe këtë energji e përcjell tek audienca. Kështu, ajo vendos nga një lule të përgjakur pranë çdo pasqyre të pikturuar për të treguar viktimat e femicidit.
Artistja Sadikaj shkëlqyeshëm ndërthur mediume të ndryshme, si aktrimin, poezinë, muzikën dhe vallëzimin, të gjitha këto zhanre duke përforcuar tematikën e performancës akoma më shumë.
Përdorimi i poezisë nga artistja ngritë përvojën estetike të veprës, duke na kujtuar se edhe poezia, si për nga forma, kompozicioni është art, dhe poashtu se është e interpretuar nga shikuesi apo lexuesi i cili sjell përvojat e tij dhe nxitë emocione të fuqishme. Leonardo da Vinçi kishte pohuar se: ”Piktura është poezi e shikimit, ndërsa poezia është pikturë e përjetimit.”
Përmes përdorimit të poezisë, artistja na kujton Keneth Goldsmithin dhe Robert Montgomery-n dhe tekstet e tyre të fuqishme. Goldsmith me performancat e tij të leximeve në Galerinë MoMA solli një kombinim të poezisë me artet vizuale duke sjellë një jetë të re në mediumet tradicionale dhe duke transformuar galeritë në hapësira të shikimit dhe dëgjimit aktiv. Por, tek Sadikaj poezia nuk është vizuale, por auditive.
Në poezitë e Sadikajt të përcjella me violinë dhe piano përsëritet një varg minimalist “unë, ti, ajo, vajzë, grua/ Ne, ju, ato, motrat tona”, duke luajtur me vetat ajo – vajzë dhe grua, dhe, ato – motrat tona, artistja rithekson titullin e performancës i cili është poashtu një lakim i titullit të veprës së artistit Idromeno, “Motra Tone” apo Motrat tona. Duke na bërë me dije se gratë dhe vajzat janë poashtu edhe motrat tona, artistja shpreson të ngjallë një empati tek audienca.
Por, padyshim kryeveprat e kësaj ekspozite janë pesë video instalacionet, ku artistja multidisiplinare Sadikaj shkëlqen.
Duke realizuar kostumografinë dhe dukjen e protagonistes së veprës “Motra Tone” të Idromenos me një precizitet dhe saktësi të lartë, artistja Sadikaj arrin ta kthej pikturën dydimensionale në dimension të katërt. Këtu aktrimi dhe regjia e artistes arrijnë një nivel jashtëzakonisht të lartë. Motra Tone papritmas lëvizë dhe është e gjallë para syve të shikuesit. Teknika e lartë e realizimit të videove i jep atyre një dukje realistike dhe aktrimi profesional na bën të ndjejmë shumë më thellë këto vepra. Gjaku që rrjedh nga plagët e fytyrës është shokues dhe i fuqishëm. Sytë e mavijosur plotësojnë kuptimin e veprës dhe tregojnë fuqinë e plotë të mediumit të videos.
Përmes ndërthurjes së ngjarjeve autentike me narracione fiktive artistja na kujton artin e Stan Douglasit. Stan Douglasit në praktikat e tij artistike, përdorte teknologji inovative, si aplikacione mobile, simulime virtuale, kamera live, dhe produksione teatrale.
Poashtu, Sadikaj përdorë ekrane të rezolucionit të lartë, që i shtojnë akoma më shumë efektin e veprave të saj. Përmes këtyre ekraneve artistja na mundëson të shikojmë si mediumi i videos ka një fuqi më të madhe të formësojë kuptimin tonë të realitetit.
E gjithë performanca është e krijuar mbi tepihun tradicional kombëtar për të treguar një shtresë më të thellë dhe për të shtuar një konotacion të ri. Artistja këtu shkon tek gjeneza e pabarazisë – rregullat kanunore dhe tradicionale.
Pjesa më e madhe rregullimit të traditës martesore tek ne akoma mbetet Kanuni tradicional, sipas të cilit femra akoma është një objekt inferior. Kanuni shkruan: “Gruaja duhet me i rrogue pa zhibla burrit, me i ndejtë nën sundim, m’u përgjigj detyrve të kunorës”. Të gjitha këto rregulla tregojnë qartë nënshtrimin historik dhe aktual të gruas në shoqërinë tonë.
Gratë akoma nuk kanë të drejtë sipas traditës të kërkojnë hise tek familja e prindërve.
“Vajza e xanun nuk mundet me e lshue djalin edhe në mos e pasët per sy.”
“Edhe po e muer tjeter grue dhandrri vajza e xanun prej tij jet e lidhun se e lidhun.”
Njëri nga pjesët më të tmerrshme të Kanunit madje arsyeton vrasjen e gruas “së padëgjuar” pa pasoja ligjore: “Po s’nigioi vajza me shkue m’at fat, qi e pat xanë, edhe me perdhuni do t’ia apin atij, qi e ka xanë me “Fishek më shinë”; e per n’i raftë per sy vajza tue hikun, ky e vret me fishek të prindës së saj, e gjaku i vajzës shkon hupës, per arsye qi me fishek të tyne e vrau.”.
Tepihu tradicional kombëtar na kujton traditën e trishtë, duke na përkujtuar se këto rregulla tradicionale i kanë dhënë fuqi akoma më të madhe shtypëse Patriarkatit tek ne. Lejimi tradicional i vrasjes së gruas, ka kthyer identitetin e vrasësit në atë të heroit.
Prandaj, identiteti i vrasësit të gruas ndryshon për shkak të narracioneve tradicionale. Sipas Fokultit, identiteti lëvizë përgjatë filozofisë bazuar në diskurset e ndryshme. Ai është i definuar përmes narracioneve të ndryshme në veprën “Disiplina dhe Dënimi”. Në këtë vepër, viktimat dhe ekzekutuesit, janë të përfshirë në forma të reja dhe të ndryshme të torturës, të gjitha të dizajnuara për të dënuar viktimën, natyrisht, por ato janë poashtu të krijuara për të dërguar mesazh tek gjithë subjektet e shoqërisë. Identiteti, në formë të viktimës, bëhet simbol nga i cili të gjithë duhet të mësojnë. Ky është një ndëshkim në formë të spektaklit.
Poashtu, vrasjet e shumë grave të “padëgjueshme” pas luftës në Kosovë të kryera në vende publike kthehen në spektakle. Dhe vrasësi gjen veten të kthyer në hero përmes krimeve të tij të reklamuara, dhe pendimit të tij të vonuar. Kundrejt ligjit, kundrejt të padëgjueshmeve, të pamoralshmeve, ai duket se bën një betejë me të cilën është shumë e lehtë të identifikohen edhe burrat tjerë.
Rasti i vrasjes së 35-vjeçares shtatzënë, më 30 nëntor 2022 në javën e fundit të shtatzënisë pranë objektit të Gjinekologjisë në QKUK është një shembull i tillë. Viktima grua u qëllua tri herë me armë nga bashkëshorti i saj.
Në veprat e Fokultit, shumë kriminelë, tradicionalisht perceptohen si Robin Hudë heronj folklorik të cilët meritojnë të jenë të mbrojtur dhe nderuar. Poashtu, edhe shumë kriminelë të femicidit në Kosovë janë perceptuar si heronj të ruajtjes së traditës.
“Në janar të këtij viti, një grua 48-vjeçare ishte vra me armë zjarri, të cilën, sipas aktakuzës, e shkrepi bashkëshorti i saj. Viktima kishte kërkuar mbrojtje nga shteti, por asaj nuk i ishte dhënë siguri. Disa ditë para vrasjes, ajo e kishte raportuar rastin në Polici” (kallxo.com).
Kanuni historikisht me mjeshtëri kishte ngulitur sensin e “të mirit” brenda subjekteve të cilët ishin të dëgjueshëm dhe i nënshtroheshin kanunit dhe sensin “e të keqit” brenda atyre që ishin të padëgjueshëm. Tradita përmes rregullave kanunore themeloi ligjet që ndërmjetësonin këtë dikotomi të mirës/keqes.
E drejta hyjnore e traditës dhe kanunit ishte një mënyrë për shoqërinë patriarkale të arsyetojë kontrollin e saj si dhe të shtrojë një mospërfillje të plotë për të drejtat njerëzore. Për shkak të drejtave hyjnore, Kanuni merr pëlqimin e Zotit, ashtu tradita mund të pretendojnë një bazë etike vulgare, pavarësisht se sa çnjerëzore mund të duken veprimet e saj.
Shoqëria tradicionale kanunore po praktikonte dhe akoma praktikon një emotivizëm të pastër sepse ajo definon të drejtën dhe etikën në mënyrën që është në të mirën e jetëgjatësisë së saj.
Prandaj, statusi i vrasësit të gruas kthehet në statusin e heroit. Statusi i tij transformohet nga një identitet fiks në një identitet jo të fiksuar që është i ndërmjetësuar dhe përcaktuar nga rrethanat.
Rrethanat kanunore madje përcaktojnë përfshirjen e familjes dhe fisit në ndërmjetësim në rrethana të caktuara: “Kanuja s’e ban fejesen e martesen, kur të ndermjetson ndalimet e naltpermenduna, edhe në katerqind breza me kenë (me gabue kush kundra këtyne ndalimeve, fisi i vet e giobitë, e qillon)”
Fokulti përshkruan këtë proces të ndërmjetësimit dhe përcaktimit në veprën e tij Arkeologjia e Njohurisë. Ai shkruan: “Pozitat e subjektit janë poashtu të përcaktuara nga situatat në të cilat bëhet e mundur për të zënë në raport me domenet e ndryshme apo grupet e objekteve: sipas një formati ai është një subjekt i marrjes në pyetje, dhe sipas një programi të informimit, ai është një subjekt i dëgjimit; sipas tabelës së vetive karakteristike, ai është objekt shikimi, dhe sipas tipit përshkrues, subjekt vëzhgimi; ai është i pozicionuar në një distancë optimale perceptuale kufijtë e së cilës ndajnë brumin e informatës relevante. Subjekti përjeton situata variuese, secila prej tyre duke ndryshuar statusin e subjektit.
Artistja Sadikaj përmes video-performancave të saj, edhe në të kaluarën kishte prekur pikërisht traditën përmes titujve provokativ si “Marigona nuk e qëndis më flamurin”. Duke aluduar me figurën historike të Marigonës, ajo prekte vlerat tradicionale të shoqërisë tonë. Në këtë performancë, artistja kishte përdorur poashtu himnin kombëtar duke ndërlidhur vdekjen e Marigonës me padrejtësinë institucionale dhe shoqërore. “Marigona, në vend të flamurit, qëndis plagët e saj fatale”.
Në këtë performancë, artistja prekte një element tjetër të veçantë etnokulturorë të rajonit – “Të Pamën”. Pasi artistja e hapi të Pamën për Marigonën për kryeshnosh tek Gjykata Themelore në Ferizaj deri në shqiptimin e dënimit, ajo në formë metaforike preku etnografinë e kësaj tradite Patriarkale.
Dihet se sipas traditës, e pamja si ceremonial organizohet veçmas për burrat dhe gratë. Poashtu, fjalët që thuhen tek gratë janë ndryshe dhe dallojnë nga fjalët që lejohen të përdoren tek burrat.
Artistja Sadikaj, me video performancat e saj, përveç elementeve diskriminuese etnografike, prek edhe çështje bashkëkohore sociale, si luftën kundër taksës 18% në produkte menstruale. Në veprën “Gjaku ynë, Taksa juaj”, të realizuar për Ditën e shëndetit menstrual në kuadër të kampanjës “PECETA NUK ËSHTË LUKS”, të organizuar nga Qendra për Informim, Kritikë dhe Aksion (QIKA), artistja trajton tematikën e varfërisë dhe ndikimin e pabarazisë sociale tek shëndeti i gruas.
Këtu, artistja përsëri përdorë ngjyrën e saj të preferuar – të kuqen, gjithmonë në formë ekspresive për të krijuar një shok dhe për të fuqizuar ndikimin e veprës. Gjaku, i cili rrjedh nëpër trupin e saj, derisa artistja vallëzon me lëvizje ekspresive dhe emocionale shpalos dhimbjen që gruaja përjeton gjatë ciklit menstrual.
Dhimbja fizike, e shoqëruar me depresionin, anksiozitetin dhe stresin e ciklit menstrual është e shpalosur duke folur haptas përmes performancës artistike për një tabu tjetër të shoqërisë. Mbi 500 milionë gra dhe vajza në botë nuk kanë qasje në pecetat e higjienës menstruale. Këtu, artistja aktivizmin e drejton në formë të revoltës kundrejt politikës Neoliberale.
Gruaja tradicionalisht e papunë, duhet të kërkojë lëmoshë për të plotësuar nevojat e saj elementare, derisa pecetat taksohen dhe trajtohen si objekte luksi në një shoqëri Neoliberale.
Me video performancën tjetër trilogjike “Koha Matriarkale” artistja Sadikaj trajton temën shtypjes së gruas përmes rolit të saj në familjen patriarkale.
Në vepër artistja krahason martesën me skllavërimin. Ajo me performancën e saj shpreh artistikisht pozitën inferiore dhe ekonomikisht të ndjeshme të gruas në shtëpi, e cila merret me pastrimin e shtëpisë, përgatitjen e ushqimit, ndërsa gjurmët në fytyrën e saj theksojnë dhunën konstante me të cilën ballafaqohet nëse nuk i plotëson obligimet e saj familjare.
Artistja përmes performancës trilogjike, ku çdo detaj është i menduar thellë dhe me përplot simbolikë arrin të prek institucionin e martesës si një formë tradicionalisht patriarkale.
Përparësja e saj ka mbishkrimin: “Uniformë e Shtypjes” duke treguar se kjo uniformë tradicionalisht i takon gruas. Shprehja e fytyrës së saj tregon pakënaqësinë me simbolizmin patriarkal, i cili nuk mund të shkëputet nga rolet hierarkike gjinore, duke ritheksuar esencën e martesës, e cila konsiderohet si një raport pronësie e burrave ndaj grave.
Megjithëse, artistja Sadikaj përmes artit të saj pretendon të ndryshojë simbolizmin e martesës si institucion përmes ristrukturimit të gjerë të cilin arrin ta bëjë përmes aktivizmit të saj dhe vetëdijesimit.
Artistja Sadikaj shkon akoma më thellë tek çmitizimi i mitit të martesës si konstruksion shoqërorë. Këtë temë të ndjeshme, ajo e prek përmes video performancës “Labirinti i barazisë”. Përmes poezive të fuqishme në performancë, artistja shpreh zakonet sociale që rrethojnë martesën, e cila për meshkujt është një vërtetim i institucionalizuar i vazhdimësisë, derisa për vajzat, një pranim i ndryshimeve që ato nuk arrijnë ti kontrollojnë apo kuptojnë plotësisht.
Është e vërtetë se është jeta e vajzës që ndryshon në formë më substanciale se ajo e mashkullit në martesën tradicionale, dhe shpesh në një formë që është jashtë kontrollit të saj.
Prandaj, për shumë vajza të reja në Kosovë sot, asgjë nuk është më e frikshme se mendimi tek martesa. Frika dhe anksioziteti është i rritur me faktin se vajzat e reja në shumë qytete dhe fshatra sot gëzojnë një liri më të madhe se në të kaluarën, që thekson akoma më shumë ndarjen në mes të jetës që jetojnë para martesës dhe perspektivën e një jete plotësisht tjetër pas martesës. Ngritja e hendekut në mes të dëshirave individuale dhe institucioneve tradicionale të shoqërisë po sjell tek pamundësia individuale për të akomoduar natyrën e ndryshuar të konstruksioneve shoqërore në jetën e tyre.
Artistja këtu ndërlidhet me filozofinë feministe të filozofes Simone De Beauvoir. Sipas Bovoarit, kjo pabarazi në të cilën vajza është kurthuar përmes martesës, nuk ndryshon as në kohërat moderne, ku martesa është e arritur me dëshirë. Vajza do të heq dorë nga autonomia e saj për të mbijetuar në martesë. Për të qenë një grua e mirë, për të qenë e vlerësuar nga burri dhe familja e saj, gruaja duhet të lë anash qëllimet dhe ambiciet e saj, dhe të vendosë kujdesin për shtëpinë dhe fëmijët në rend të parë. (The Daily Star, Nighat Gandhi, 2012 https://www.thedailystar.net/news-detail-229282).
Këtë kontribut ajo duhet ta bëjë për shtetin dhe shoqërinë, duke rritur fëmijët të cilët do të kontribuojnë si fuqi punëtore apo intelektuale për mbijetesën e shoqërisë në të ardhmen. Prandaj, sipas konstruksioneve patriarkale, është gruaja ajo që e mban shoqërinë funksionale, por as shteti as familja e saj nuk vlerëson punën e saj. Sakrifica e saj në rritjen e gjeneratave të reja njerëzore është e marrë si e gatshme, dhe puna e saj si obligim, me pretekstin “në emër të dashurisë” (The Daily Star, Nighat Gandhi, 2012 https://www.thedailystar.net/news-detail-229282).
Në hyrje të video performancës “Labirinti i barazisë” artistja e trajton Duvakun. Ky rekuizitë i ceremonialit martesor me ngjyrë të kuqe simbolikë apotropaike krahasohet me një perde të mjegulluar. “Duvaku, perde e hekurt që errëson pamjen e kthjellët të dritës në fund të tunelit” shprehet artistja.
Në këtë video, artistja Sadikaj përmes performancës nëpër pesë rrugët që mbajnë emrat e grave që kanë kontribuar në historinë e Kosovës, shpërfaq edhe një problem më kompleks – atë të diskriminimit të grave në historinë e Kosovës. Dihet se luftërat në Kosovë kanë qenë të portretizuara përmes figurave mashkullore, apo heronjve të cilët kanë marrë rolin protagonist në shoqëri.
Rrugët, sheshet, emisionet, programet televizive, epopetë ceremoniale, të gjitha kanë qenë të dominuara nga narracionet patriarkale dhe maskuline. Perceptimi patriarkal i luftës çlirimtare dhe dështimi për të pranuar rolin e grave në çlirimin e Kosovës, duke i injoruar dhe mohuar nga historia qendrore, është poashtu i ngritur në formë të shkëlqyeshme në këtë performancë.
Gratë sipas narracionit dominues në luftën e fundit janë vetëm objekte inferiore. Ato nuk janë subjekte çlirimi.
Dobësia e tyre e shprehur gjatë luftës, ka arsyetuar fuqinë e meshkujve për të rrokur armët dhe për ta çliruar Kosovën. Kjo tendencë për të menduar për luftën vetëm në terme të betejave fizike dhe shkëmbimit të zjarrit ka shpërfytyruar të vërtetën historike.
Lufta e Fundit për çlirimin e Kosovës nuk është zhvilluar vetëm në fushëbeteja, megjithëse edhe aty ka pasur një numër të konsiderueshëm grash.
Sipas një interviste me dy veteranet e UÇK-së , Emine Vitija-Brahimin dhe Ibadete Canolli-Kaçiun “Mungesa e numrit të saktë për gratë pjesëmarrëse në luftën tonë për çlirim bën që vajzat e gratë që shërbyen të mos e marrin atë qe e meritojnë – mirënjohjen për rolin e tyre kyç në lirinë e Kosovës. Mirëpo, gratë të cilat kanë pasur rol kyç në çlirimin e vendit duket se janë harruar nga shteti i lirë i Kosovës.” (Kosovarja, “Gratë e UÇK-së: Histori të parrëfyera”, 2020, https://www.kosovarja-ks.com/grate-e-uck-se-histori-te-parrefyera/)
“Në shumë qytete e fshatra të Kosovës, ngrihen të larta shtatoret dhe përmendoret e shumë burrave të cilët kanë shërbyer njësoj sikur gratë në çlirimin e vendit. Por, përmendoret e këtyre të fundit rrallë mund t’i shohësh. Nga dhjetë shtatore që i menaxhon Agjencia për Menaxhimin e Komplekseve Memoriale të Kosovës, vetëm një është e grave”. (Kosovarja, “Gratë e UÇK-së: Histori të parrëfyera”, 2020, https://www.kosovarja-ks.com/grate-e-uck-se-histori-te-parrefyera/)
As Eminja e as Ibadetja nuk kanë marrë mirënjohje nga vendi.
“Luftëtarët, pa marrë parasysh gjininë, kur e kanë marrë armën në dorë, nuk kanë menduar se a do t’i shpërblehet kjo më vonë. Por, kur burrat ushtarë lartësohen në bronz, historitë e grave as nuk diskutohen.” (Kosovarja, “Gratë e UÇK-së: Histori të parrëfyera”, 2020, https://www.kosovarja-ks.com/grate-e-uck-se-histori-te-parrefyera/).
Sipas Majlinda Behramit nga Rrjeti i Grave të Kosovës: “Tendenca që të mos diskutohet për rolin e gruas në çlirimin e vendit dhe të mos i jepet vëmendja e duhur, është produkt i normave shoqërore patriarkale të shoqërisë kosovare”. (Kosovarja, “Gratë e UÇK-së: Histori të parrëfyera”, 2020, https://www.kosovarja-ks.com/grate-e-uck-se-histori-te-parrefyera/).
Pikërisht, këto norma patriarkale të shoqërisë kosovare trajton artistja Sadikaj në video performancën e saj.
Sipas artistes, emrat e grave janë prezentë vetëm në 4% të emrave të rrugëve të Kosovës. Këtu artistja prek edhe aspektin e diskriminimit gjinor ndaj grave nga shoqëria e pasluftës.
Duke vizituar Memorialin “Heroinat”, të ngritur më 12 qershor 2015 në një ndër pikat më të frekuentuara të qytetit të Prishtinës, i cili i kushtohet sakrificës dhe kontributit të gjithanshëm të grave kosovare gjatë luftës së viteve 1998-1999, ku 20,000 kunja përfaqësojnë gratë e dhunuara gjatë Luftës së Kosovës të viteve 1998-1999, artistja e përmbledh atë përmes strofës vijuese: “… (Ata) Lavdinë e ndërtuan mbi nuancat e vuajtjeve ende të padëshifruara. Heroizmin e ngritën mbi kontributin e harruar, injoruar e zaptuar të grave”.
Në performancën saj tek sheshi Nëna Terezë, artistja përkufizon këtë figurë kombëtare përmes poezisë së fuqishme: “Në botën përtej mendjes për shërimin e zemrës së njerëzimit të pashëruar… …për shuarjen e urisë me dashuri emërohesh shenjtore.”
Ndërsa në veprën tjetër me titull “1/6 “për të ndërgjegjësuar ndaj dhunës me bazë gjinore artistja në video performancën e saj inkorporon zhanrin e horror komedisë televizive. Në mjedisin e burgut ajo luan me sëpatë në instrumentin violonçel duke vështruar notat e spërkatura muzikore.
Këtu artistja na kujton fotografen Cindy Sherman e cila depërtoi thellë në konstruktimin e identitetit, duke luajtur me kodet vizuale dhe kulturore të artit, dhe zhanret e ndryshme të kinematografisë. Sikurse Sherman, Ms. Indefinite reagon ndaj peizazhit të mediave masive që e rrethojnë me një dozë kritike, duke huazuar për artin e vet imazhe dhe personazhe nga fusha e filmit dhe televizionit.
Artistja Sadikaj sikurse Cindy Sherman gjithmonë është e interesuar për eksperimentim me identitete të ndryshme. Duke krijuar alter ego nga personazhet ekscentrike televizive dhe qëllimisht duke krijuar skenografi filmike, artistja përdorë konventat kinematografike për të strukturuar video performancat e saj.
Në video performancën 1/6, ajo krijon alter ego bazuar në personazhin filmik Addams në mjedisin e burgut real distopik. Me natyrën e ftohtë dhe personalitetin pa emocione dhe karakterin refuzues ajo përdorë dhuntitë e trashëguara psikike për t`u ndërlidhur me vrasjet mizore.
Duke lëvizur mes trillimit dhe realitetit, artistja fut audiencën brenda narracionit të saj. Hapësira e burgut tregon një dimension tjetër njerëzorë, dhe sjell shikuesin në një hapësirë të ballafaqimit direkt me botën paralele të ndëshkimit. Këtu artistja shkon një hap më tej dhe merret me emrat e përveçëm të femicidit.
Guximi i artistes Ms. Indefinite, për të provokuar diskurse rreth çështjeve aktuale si dhunës, pabarazisë gjinore dhe zhvillimeve ekonomike me vizuale të fuqishme ka arritur përmes artit të saj të ketë implikime të thella që na përshkruajnë se si bota bashkëkohore funksionon sot dhe të nxisë lëvizje sociale që po bëjë ndryshime radikale në shoqëri.
Për autorin
Milot Gusia punon si profesor dhe redaktor, si dhe kritik në skenën e artit vendor dhe ndërkombëtar. Ai ka punuar në një numër programesh në fushën e artit dhe kulturës.
Ai ka përfunduar studimet master për Dizajn Grafik në Universitetin e Prishtinës, si dhe ka përfunduar studimet MBA në Universitetin Staffordshire Britani e Madhe.
